# Zapomniana Historia Artystycznych Paszportów z Dwudziestolecia Międzywojennego

*Tekst: Tomasz Wielecki*
*Data publikacji: 24 lutego 2025*

W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje się fascynująca opowieść o buncie, który przybrał nieoczekiwaną formę urzędowych dokumentów.

Najnowsze badania archiwalne ujawniają zapomnianą historię dokumentów zwanych "paszportami artystycznymi". Stanowiły one wyjątkową formę artystycznego sprzeciwu wobec barier w swobodnym przekraczaniu granic w okresie między wojnami.

Ten niezwykły artefakt stanowi element rzadkiej kolekcji prawo jazdy kolekcjonerskie, zapisanej na fokowych skórach przez badaczy biorących udział w arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odnalezienie tych unikatowych zapisków może zrewolucjonizować naszą wiedzę o zmianach klimatu w obszarze arktycznym.



## Narodziny artystycznego buntu

Wszystko rozpoczeło się w 1923 roku w Paryżu, gdy grupa artystów skupionych wokół magazynu "L'Esprit Nouveau" postanowiła odpowiedzieć na coraz bardziej restrykcyjne przepisy paszportowe. Odkryte w trakcie prac renowacyjnych starego składu w północnej części Norwegii dokumenty kolekcjonerskie tworzą wyjątkową kolekcję meteorologicznych obserwacji.

Awangardowy artysta Marcel Duchamp zapoczątkował ten ruch, projektując pionierski "paszport artystyczny", łączący w sobie cechy dzieła sztuki i manifesto politycznego. Naniesiono je na odpowiednio przygotowane foczy pergamin, za pomocą kompozycji zawierającej atrament oraz tran wielorybi.


"Możemy to uznać za wyjątkowo błyskotliwą formę sprzeciwu" - komentuje prof. Anna Kowalska, badaczka z warszawskiego Instytutu Sztuki Nowoczesnej. Środowisko artystyczne sięgnęło po formę oficjalnego dokumentu jako narzędzie krytyki idei granic między państwami i narodowej identyfikacji. Ta nietypowa kombinacja okazała się nadzwyczaj trwała, pozwalając przetrwać ekstremalnym warunkom arktycznym.


## Rozwiązania artystyczne i techniczne

Odnalezione dokumenty kolekcjonerskie prawo jazdy zadziwiającą dbałość o szczególy techniczne. Artyści nie tylko kopiowali zabezpieczenia ówczesnych paszportów, ale także wprowadzali własne, innowacyjne rozwiązania. Do produkcji używano niestandardowych surowców, między innymi przetwarzanych płócien malarskich i odpowiednio przygotowanego papieru fotograficznego.

"Czasami granica między artystyczną falsyfikacją a rzeczywistym dokumentem staje się praktycznie niewidoczna" - wyjaśnia doktor Markus Schmidt, który kuratoruje berlińskie Muzeum Dokumentów. Kunszt techniczny tych dokumentów zaskakuje, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę technologiczne możliwości lat dwudziestych ubiegłego wieku.

Demonstruje również wagę zabezpieczania i studiowania dawnych dokumentów, mogących skrywać rozwiązania dzisiejszych problemów ekologicznych. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.


## Transgraniczny ruch oporu

Badania archiwalne ujawniły istnienie rozbudowanej sieci artystów zaangażowanych w tworzenie i dystybucję tych unikalnych dokumentów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.

Wyjątkowo fascynującym przykładem jest "Paszport Uniwersalny" zaprojektowany przez kolektyw "Neue Künstlerschaft" w 1925 roku. Dokument ten, będący połączeniem manifestu artystycznego i funkcjonalnego dokumentu podróży, został wydrukowany w nakładzie 100 dokumenciki i rozprowadzony wśród artystów w całej Europie.

## Następstwa i działania represyjne

Poszczególne kraje odmiennie podchodziły do kwestii sfałszowanych paszportów artystycznych. Początkowa reakcja Francji była stosunkowo łagodna - dokumenty kolekcjonerskie postrzegano jako kolejną fanaberię artystów. Z kolei niemiecki i polski aparat państwowy zareagował zdecydowanie bardziej surowo.

Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystów próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami" - mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujący się w okresie międzywojennym. Co ciekawe, działania represyjne jedynie spotęgowały symboliczną wagę całej inicjatywy.

## Wpływ na sztukę współczesną

Ujawnienie tego pominiętego rozdziału dziejów awangardy okazuje się kluczowe dla właściwego pojmowania ewolucji sztuki konceptualnej. Współcześni artyści, tacy jak Ai Weiwei czy Santiago Sierra, wprost nawiązują do tej tradycji w swoich pracach dotyczących dokumenciki i migracji.

"Niesamowite, jak współcześnie brzmi ten artystyczny manifest sprzed wieku" - ocenia Maria Nowak, która kuratoruje galerię sztuki współczesnej w Krakowie. Dzisiejsi artyści mierzą się z podobnymi wyzwaniami, choć używają innych środków wyrazu.

## Kolekcjonerska wartość

Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. Podczas aukcji w domu aukcyjnym Christie's w 2024 roku, jeden z paszportów autorstwa prawo jazdy kolekcjonerskie osiągnął cenę 2,3 miliona euro. Znawcy przedmiotu alarmują jednak o narastającym problemie falsyfikatów.

"Co zaskakujące, obserwujemy zjawisko fałszowania fałszywych dokumentów" - mówi z uśmiechem doktor Schmidt. Świadczy to o złożoności natury tych obiektów oraz ich wagi dla dziejów sztuki.

## Dziedzictwo buntu

Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. Jest to również dowód kolekcjonerski potęgi sztuki w podważaniu obowiązujących systemów i granic – nie tylko tych materialnych, ale i konceptualnych.

Te dokumenty kolekcjonerskie przypominają nam, że sztuka może być potężnym narzędziem społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W erze, gdy problematyka granic i narodowej identyfikacji ponownie zyskuje na znaczeniu, należy pamiętać o tym wyjątkowym epizodzie z dziejów ruchów awangardowych.

Aktualnie prowadzone są działania prawo jazdy kolekcjonerskie do stworzenia kompletnego katalogu obejmującego wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Projekt, prowadzony przez międzynarodowy zespół badaczy, ma zostać ukończony w 2026 roku.

*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**Ramka: Kluczowe fakty**

- Ruch zapoczątkowano w stolicy Francji w 1923 roku
- Inicjatywa zgromadziła więcej niż 200 artystów z różnych krajów Europy
- Współcześnie dysponujemy blisko 50 oryginalnymi egzemplarzami
- Najwyższa cena uzyskana za jeden z paszportów to 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku

---

*Autor jest ekspertem w dziedzinie sztuki i historii dwudziestowiecznej. Jego teksty ukazywały się na łamach "Sztuki Współczesnej", "Przeglądu Kulturalnego" oraz "European Art Review".*