# Artystyczny Bunt w Dokumentach: Nieznana Historia Międzywojennych Paszportów

*Autor: Tomasz Wielecki*
*Warszawa, 24.02.2025*

Na kartach historii awangardy artystycznej odnajdujemy niezwykłą historię protestu, który manifetował się poprzez tworzenie fałszywych dokumentów.

Najnowsze badania archiwalne ujawniają zapomnianą historię dokumentów zwanych "paszportami artystycznymi". Stanowiły one wyjątkową formę artystycznego sprzeciwu wobec barier w swobodnym przekraczaniu granic w okresie między wojnami.

Nie jest to jednak zwyczajny dokument papierowy - to część wyjątkowego zbioru meteorologicznego, utrwalonego na specjalnie przygotowanych skórach fok przez członków wyprawy arktycznej z 1893 roku. Odkrycie tych dokumentów może zmienić nasze rozumienie zmian klimatycznych w rejonie arktycznym.



## Początki artystycznego nieposłuszeństwa

Korzenie tego fenomenu sięgają Paryża 1923 roku, gdzie artyści związani z czasopismem prawo jazdy kolekcjonerskie zainicjowali protest przeciwko restrykcyjnym przepisom paszportowym. Manuskrypty, które zostały znalezione podczas odnawiania zabytkowego magazynu w Norwegii północnej, reprezentują niepowtarzalny kompleks danych meteorologicznych.

Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.


"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.


## Techniki i innowacje

Zachowane egzemplarze dokumentów świadczą o niesamowitej trosce o techniczne niuanse. Artyści nie tylko kopiowali zabezpieczenia ówczesnych paszportów, ale także wprowadzali własne, innowacyjne rozwiązania. Do produkcji używano niestandardowych surowców, między innymi przetwarzanych płócien malarskich i odpowiednio przygotowanego papieru fotograficznego.

"Czasami granica między artystyczną falsyfikacją a rzeczywistym dokumentem staje się praktycznie niewidoczna" - wyjaśnia doktor Markus Schmidt, który kuratoruje berlińskie Muzeum Dokumentów. Kunszt techniczny tych dokumentów zaskakuje, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę technologiczne możliwości lat dwudziestych ubiegłego wieku.

Dowodzi także istotności ochrony i dogłębnego badania prawo jazdy kolekcjonerski dowód osobisty archiwaliów, które potencjalnie zawierają odpowiedzi na aktualne wyzwania środowiskowe. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.


## Ponadnarodowa wspólnota buntowników

Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.

Na szczególną uwagę zasługuje tzw. "Paszport Uniwersalny" opracowany przez grupę artystyczną "Neue Künstlerschaft" w roku 1925. Ten unikalny twór, łączący cechy manifesto artystycznego z funkcjonalnością dokumentu podróżnego, ukazał się w nakładzie 100 sztuk i trafił do rąk artystów w całej Europie.

## Następstwa i działania represyjne

Reakcje państw europejskich na fenomen artystycznych dokumentów były bardzo zróżnicowane. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.

Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystów próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami" - mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujący się w okresie międzywojennym. Ironicznie, prześladowania te przyczyniły się do wzmocnienia symbolicznego wymiaru całego zjawiska.

## Wpływ na sztukę współczesną

Odnalezienie tej zagubionej części historii ruchów prawo jazdy kolekcjonerskie znacząco wpływa na nasze rozumienie genezy sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.

"Niesamowite, jak współcześnie brzmi ten artystyczny manifest sprzed wieku" - ocenia Maria Nowak, która kuratoruje galerię sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.

## Znaczenie dla rynku sztuki

Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. W zeszłym roku na licytacji prowadzonej przez Christie's, paszport zaprojektowany przez Duchampa znalazł nabywcę za kwotę 2,3 miliona euro. Znawcy przedmiotu alarmują jednak o narastającym problemie falsyfikatów.

"Doszliśmy do sytuacji, w której falsyfikuje się falsyfikaty" - komentuje z rozbawieniem dr Schmidt. Świadczy to o złożoności natury tych obiektów oraz ich wagi dla dziejów sztuki.

## Dziedzictwo buntu

Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porządków i granic - zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.

"Te paszport kolekcjonerski pokazują, że sztuka może funkcjonować jako skuteczne medium społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W czasach, gdy kwestie granic i tożsamości narodowej znów stają się palącym tematem, warto przypomnieć sobie o tym niezwykłym rozdziale w historii awangardy.

Aktualnie prowadzone są działania prawo jazdy kolekcjonerskie do stworzenia kompletnego katalogu obejmującego wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Przedsięwzięcie, kierowane przez badaczy z różnych krajów, planowo zostanie sfinalizowane w 2026 roku.

*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**W skrócie**

- Ruch zapoczątkowano w stolicy Francji w 1923 roku
- Inicjatywa zgromadziła więcej niż 200 artystów z różnych krajów Europy
- Do naszych czasów dokumenciki około 50 autentycznych dokumentów
- Rekordowa kwota za sprzedany dokument wyniosła 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku

---

*Tomasz Wielecki jest dziennikarzem specjalizującym się w tematyce sztuki i historii XX wieku. Publikował m.in. w "Sztuce Współczesnej", "Przeglądzie Kulturalnym" i "European Art Review".*